Pustinjske tvrđave Jordana

                                              Photo: Nick Fraser

U severoistočnom delu Jordana, omeđenim Sirijom, Irakom i Saudijskom Arabijom, nalazi se desetak pustinjskih tvrđava, koje bez sumnje predstavljaju potencijalno jednu od najvećih turističkih atrakcija ove bliskoistočne zemlje. Čitavim ovim delom zemlje, istočno od Amana, dominira predeo nalik pustinjskom, poznat kao badia, a zapravo je neka vrsta stepe prekrivene bazaltnim stenama. Ipak, njegov strateški položaj na putu za Bagdad i Meku, uslovio je, počevši još od rimskog perioda, nastanak tvrđava, hanova, karavansaraja, lovačkih paviljona, amama i palata, poznatih pod zajedničkim imenom "pustinjske tvrđave". Danas, drevne trgovačke i hodočasničke puteve zamenjuje autoput 10, koji spaja Aman sa Bagdadom. Jedini stanovnici ovog, takoreći pustinjskog predela su beduini, koji i dalje žive tradicionalnim, nomadskim načinom života, a koji danas čine svega nekoliko procenata populacije Jordana.

Ipak, čitav ovaj region sasvim je drugačije izgledao u doba nastanka "pustinjskih tvrđava", jer je bio močvaran i prekriven vegetacijom, a njegova prostranstva bila su staništa mnogih životinjskih i ptičijih vrsta. Naime, ekološka katastrofa desila se u ne tako davnoj prošlosti, kada je za potrebe Amana i Irbida, tada gradova u velikoj ekspanziji, šezdesetih godina prošlog veka ispumpana sva voda iz močvara Azraka.

Tvrđave ili nešto drugo?

Pre svega, trebalo bi razjasniti sam pojam "pustinjskih tvrđava" ili "Omajadskih pustinjskih zamkova". Ovakav naziv, odomaćio se još krajem 19. veka, kada su neke od ovih građevina "otkrili" evropski putopisci, a zatim i arheolozi, koji su ih tako krstili, predstavivši ih pri tome u skladu sa svojim romantičarskim doživljajem arapskog sveta i islamske kulture i umetnosti, u to vreme aktuelnim u Evropi.

Kao što je već pomenuto, većina ovih građevina zapravo i nisu tvrđave, već su to nekadašnji lovački paviljoni, letnje rezidencije, amami, karavansaraji, čak i reprezentativne palate. U njih se ubrajaju Kazr al-Halabat (Qasr al-Hallabat), Kazr al-Azrak (Qasr al-Azraq), Hamam as-Sarah (Hammam as-Sarah), Kazr Karana (Qasr Kharana), Kazr al-Mušhata (Qasr al-Mushatta), Kazr Amra (Qasr Amra), Kazr Asejkin (Qasr Aseikhin), Kazr Mušhaš (Qasr Mushash), Kazr Burku (Qasr Burqu) i još nekoliko drugih. Ipak, većina navedenih objekata očuvana je jedino u vidu ruševina i gotovo je nepristupačna. Iz ove grupe izdvajaju se tri, za posetu najjednostavnije, a po stepenu očuvanosti i arhitektonsko-umetničkim vrednostima najznačajnije "pustinjske tvrđave": Kazr al-Azrak, Kazr Amra i Kazr Karana.

Kazr al-Azrak

"To mora da je bio Alijev prvi susret sa Azrakom, jer tada pohitasmo uzbuđeni prema tom stenovitom grebenu, pričajući o ratovima, pesmama i strastima drevnih nomadskih vladara, čija imena bejahu poput muzike, a koji su voleli ovo mesto; kao i o rimskim legionarima koji su tu osnovali svoj garnizon u još davnijoj prošlosti", napisao je Lorens od Arabije, u svojoj knjizi "Sedam stubova mudrosti".

                              Photo: rainergaethke

Ukoliko u obilazak tvrđava krenete iz Amana, svakako ćete krenuti sa Abdali (Abdali) ili Ragadan (Raghadan) autobuske stanice, odakle polaze brojni minibusi u pravcu Zarke (Zarqa). Naime, preko ovog krajnje nezanimljivog radničkog gradića, u kome su utočište našle i hiljade palestinskih izbeglica, čija je arhitektura obeležena haotično građenim, uglavnom nedovršenim betonskim objektima, a čije ime je postalo poznato po čuvenom teroristi Abu Musab al-Zarkaviju, put vodi dalje ka istoku, prema Azraku.

Kazr al-Azrak, jedina je od tvrđava do koje se iz Amana relativno jednostavno može doći korišćenjem javnog prevoza. Posle presedanja na stanici u Zarki, putuje se stotinak kilometara prema istoku, autoputem 10, kroz predeo nalik pustinjskom. Sam Azrak, (što na arapskom znači plav), po oazi koja se u izvesnom obliku i danas zadržala u njegovoj okolini, sastoji se od južnog dela, koji su osnovali Čečeni izbegli početkom prošlog veka iz Rusije, i severnog, naseljenog uglavnom Druzima, u kome se i nalazi tvrđava. Ovo mesto vekovima je služilo kao usputna stanica trgovcima na putu za Bagdad, kao i brojnim hodočasnicima koji su se kretali u pravcu Meke.

Kazr al-Azrak, jedina tvrđava među "pustinjskim tvrđavama", u pravom smislu te reči, vezuje se, pre svega, za čuvenog Lorensa od Arabije (T. E. Lawrence), engleskog vojskovođu, koji je u njoj, predvodivši arapske pobunjenike boravio nekoliko meseci 1917. godine i koji je pominje u svojoj knjizi "Sedam stubova mudrosti". Naime, tokom zime 1917 – 1918, zajedno sa Huseinom ibn Alijem iz ove tvrđave planirao je proboj prema Deri i dalje, prema Damasku, tokom arapske pobune protiv Turaka. U svom delu opisao je strahovitu hladnoću koja je te zime vladala, od koje su se branili zapušavajući pukotine u zidovima glinom, a natkriveni jedino palminim granama. Tokom perioda od nekoliko vekova pre pomenutog ustanka, tvrđavu su koristili upravo Turci, a pre njih Mameluci, dok je njena najranija istorija vezana za doba Vizantije i Rimskog carstva, o čemu svedoče i pronađeni natpisi iz 300. godine, koja se i smatra okvirnom godinom nastanka tvrđave.

Na današnji izgled Kazr al-Azraka umnogome je uticao zemljotres iz 1927. godine, koji ga je, nažalost, u velikoj meri oštetio. Ipak, tvrđava se već izdaleka prepoznaje i zahvaljujući svojoj monumentalnosti i karakterističnoj tamnosivoj boji bazaltnih blokova od kojih je načinjena i dalje deluje impozantno. Pri ulasku u Kazr al-Azrak, dočekaće vas srdačni čuvar, koji pripada trećoj generaciji čuvara ovog objekta, koji će vas, uz simboličnu novčanu nadoknadu od dva jordanska dinara, koliko košta karta, rado kroz njega provesti. Spisak atrakcija u samoj tvrđavi relativno je skroman i svodi se na "Lorensovu sobu" – prostoriju iznad ulazne kapije, prostorije u kojima su se nekada nalazile konjušnice, kuhinju, trpezariju i skladišta, kao i na minijaturnu džamiju smeštenu u središtu prostranog dvorišta, okrenutu, naravno, u pravcu Meke.

Kako prevoz iz Azraka prema Amanu autoputem 40, pored koga se nalaze, preostale dve najatraktivnije "pustinjske tvrđave" Kazr Amra i Kazr Karana ne postoji, ukoliko nemate sopstveni prevoz, jedina opcija da do njih dođete je da stopirate neki od mnogobrojnih kamiona ili pik-apova koji njime saobraćaju, a što će, bez sumnje, pridodati jedan sasvim novi momenat vašem izletu i pretvoriti ga u pravu avanturu.

Kazr Amra

Arapski naučnici iz perioda dinastije Omajada verovali su da ljudi pri odlasku na kupanje u značajanoj meri gube na snazi, te su savetovali da se dekoracije amama Kazr Amre izvedu jarkim, veselim bojama. Kada je tematika u pitanju, bili su mišljenja da bi one trebalo da sadrže predstave lova i bitaka, ljubavnika i bašti sa cvećem i drvećem, kako bi se stimulisala tri vitalna principa tela – životinjski, duhovni i prirodni.

                              Photo: David Bjorgen

Kako je narod, naročito u pustinjskim predelima Jordana, Sirije i Saudijske Arabije izrazito prijateljski raspoložen prema malobrojnim stranim turistima, a gostoljubivost tradicionalni deo nacionalne psihe, veoma je jednostavno zaustaviti neko vozilo, koje će vas odbaciti tridesetak kilometara u pravcu zapada, do Kazr Amre, jedne od najmanjih, ali po umetničkim vrednostima, svakako najznačajnije od svih "pustinjskih tvrđava", jedine uvrštene na listu svetske kulturne baštine UNESCO-a. Ova tvrđava i danas, baš kao i pre više od jednog veka, kada su je "otkrili" evropski istraživači, deluje kao fatamorgana, nestvarno kao neko priviđenje usred pustinje.

Kakav li je utisak tada na njih ostavljao enterijer ovog malog zdanja, sa svojim fantastičnim freskama, jedinstvenim u ranoj islamskoj umetnosti. Vekovima, sve do sedamdesetih godina prošlog veka, kada je španski tim arheologa i restauratora otpočeo sa radovima na Kazr Amri, veličanstveni enterijer je propadao, a u njemu su do tada utočište nalazile zalutale gazele i nomadi, čije su vatre, vekovima paljene unutar njega, teško oštetile pojedine freske. Zahvaljujući višedecenijskom angažovanju ovog stručnog tima, čitav kompleks Kazr Amre danas je veoma lepo sređen, počevši od glavnog objekta, sve do malog centra za posetioce, u okviru koga se nalaze izložbena sala, biletarnica i toalet.

Kazr Amri, možda i najmanje pristaje etiketa "pustinjske tvrđave". Sagrađena početkom 8. veka, u vreme najvećeg uspona vladara dinastije Omajada, sa sedištem u Damasku, imala je funkciju, po mišljenjima stručnjaka, lovačkog paviljona sa parnim kupatilom – amamom. Bilo je to mesto za odmor i uživanje mladih prinčeva, mesto u kome bi na izvesno vreme našli mir, sklonivši se od prestoničke vreve. Mišljenja u vezi sa tim po čijem je nalogu ova mala pustinjska palata podignuta su podeljena. Mogao je to biti kalif Valid I, ili pak neki od prinčeva – Valid II ili Jazid III, obojica upamćena po pijančenju i raskalašnom životu. Neki čak misle kako je Kazr Amra i izgrađena specijalno za ovakve prilike, kako bi se mladi prinčevi mogli, daleko od Damaska, u potpunosti predati radostima ovozemaljskog života: jelu, piću, ženama, poeziji, muziciranju i lovu.

                         Photo: David Bjorgen

Unutrašnjost ovog nevelikog zdanja, izgrađenog od žućkastog peščara deluje svedeno, skromno, kao stvorena za intimni ugođaj. Ulaz vodi u glavnu salu, prostoriju natkrivenu trostrukim bačvastim svodom, u kojoj su se mogle odvijati društvene aktivnosti, poput prijema, večera i raznih gozbi. Od nje, levo ulazi se u apoditerijum (sobu za presvlačenje), zatim tepidarijum (mlaku sobu), dok se na kraju nalazi kaldarijum (topla soba) sa sistemom podzemnog grejanja, nalik rimskom hipokaustu, u koji je upumpavana voda iz obližnjeg bunara. Najbolji pokazatelj u kojoj su meri omajadski neimari 8. veka bili napredni je sakija, neka vrsta pumpe koju je pokretao magarac, izgrađene za potrebe snabdevanja ovog amama vodom, koja se nalazi pred ulazom u Amru, nad bunarom.

Ipak, najveće bogatstvo Kazr Amre ogleda se u njenom fresko-slikarstvu, koje je veoma nalik spektakularnim mozaicima Velike džamije Omajada u Damasku. Slikarski maestralno izvedene, one svojim stilom objedinjuju helenističko, rimsko, vizantijsko i persijsko nasleđe Levanta. Tako se u glavnoj sali nižu predstave omajadskih kalifa okruženih najvećim vladarima ondašnjeg sveta, scene lova, kompozicije sa polunagim ženskim figurama i žanr scene sa prikazima zanatlija – graditelja Amre. Svaki pedalj prostorija amama takođe je bogato ukrašen freskama, tako da se u apoditerijumu nalaze čuveni prikazi medveda koji svira žičani instrument i majmuna koji igra, okruženih gazelama i drugim životinjama. U svodu kaldarijuma nalazi se velika astrološka karta, jedna od najstarijih.

Ipak, najveću pažnju među freskama Amre i najveću turističku atrakciju svakako predstavljaju prikazi polunagih igračica, sa "tangama", izvedeni u slikarskom maniru pozne antike. Postoje mišljenja da neka od njih predstavlja ljubavnicu vladara graditelja Amre, ali u svakom slučaju predstavljaju kuriozitet, jer je opšte poznato da islamska umetnost najstrože zabranjuje svaku vrstu figuralnog slikarstva, a kamoli nagog ženskog tela.

Kazr Karana

Petnaestak kilometara u pravcu zapada, prema Amanu, autoputem 40 stiže se do Kazr Karane, građevine koja, iako na prvi pogled svojim izgledom, u odnosu na prethodne dve najviše podseća na tvrđavu, ipak to nije. Iako zahvaljujući svojoj arhitekturi ovaj objekat deluje moćno i monumentalno, on je zapravo veoma mali. Sa planom poput rimskog kastruma i uzanim prorezima po zidovima koji deluju kao puškarnice, Kazr Karana zapravo je imala funkciju hana, odnosno karavansaraja.

Na osnovu natpisa nad glavnim ulazom iz 710. godine, zaključujemo da je i ova građevina nastala u vreme dinastije Omajada. U središtu ovog dvospratnog, nedavno restauriranog i konzerviranog zdanja nalazi se dvorište sa bunarom u sredini, a po čijim obodima su se nalazile štale. Na prvom i drugom spratu nalazi se 60 odaja – beitova (beit) koje su služile za smeštaj gostiju. Do njih se dolazi pomoću dva zasvođena spiralna stepeništa sa fragmentima gipsanih i glinenih medaljona. Ovakve dekoracije, koje su uočljive i u drugim delovima Karane, veoma su zanimljive, jer upravo one odaju jake uticaje umetnosti Mesopotamije.

Svakome ko, nakon Azraka i Amre uspe da u sopstvenoj režiji, stopirajući dođe i do Karane, povratak u Aman svakako neće predstavljati problem. Poseta "pustinjskim tvrđavama", iako skopčana sa problemima kada je transport u pitanju, svakako je nešto što nijedan posetilac Jordana i njegove prestonice ne bi trebalo da propusti. Ostaje nada da će ovi neotkriveni biseri u narednom periodu zauzeti zapaženije mesto u turističkoj ponudi Jordana, koje im bez sumnje pripada. Da li će, ukoliko se to jednog dana zaista i ostvari, pod najezdama turista iz svih delova sveta oni izgubiti nešto od svog današnjeg šarma zaboravljenih remek-dela rane islamske umetnosti usred pustoši badie, ostaje da vidimo.

Autor: Konstantin Novaković
Izvor: Travel Magazine