Kairo: poetika uzavrelog megapolisa

Neizbežno pitanje koje se nameće svakome ko se po prvi put zadesi na urbanim obalama Nila, posle njegovog dugog i neiscrpnog putovanja kroz pustinju, glasi: odakle početi? Jedan od nebrojenih, i možda najprijatnijih, načina da se zakorači u vrelo i pulsirajuće srce Kaira je upravo šetnjom duž nilskog "korniša", kilometrima dugačkog keja koji širokim pločnikom, prošaranim klupama i natkriljenim krošnjama, prati vodenog džina i donosi dragocenu, a tako retku, svežinu uvek žednoj prestonici. Iako se duž njega pruža i jedna od najprometnijih i najživljih gradskih saobraćajnica, ovaj kej je najbliži oazama parkova, čiji se hronični nedostatak u gradu neprestano oseća. Budući da je većina hotela, za posetioce sa Zapada, smeštena uz obale Nila ili na "Zamaleku", delu rečnog ostrva Gezire, ovo je ujedno i najprirodniji način da se učine prvi koraci ka upoznavanju i zbližavanju sa ovim dobroćudnim džinom.

Na desnoj, ili istočnoj, obali Nila leži glavno gradsko jezgro sa većinom istorijskih i trgovačkih zanimljivosti, pa samim tim ovuda vijuga i promenada koja je jedno od omiljenih stecišta mnogobrojnih stanovnika prestonice i jednako brojnih putnika-namernika, koji se u nju svakodnevno i raznoraznim poslovima slivaju iz svih krajeva zemlje. Šetnja kornišem je i najrečitija uvertira u bogatstvo sadržaja, koji se kriju iza eklektičkih obrisa gradske panorame. Sa moćnih višespratnica brojnih bankarskih i poslovnih korporacija koje i izdaleka naznačavaju tok Nila, pogled luta ka Zamaleku, tom kairskom Menhetnu, na kojem su se stekla sedišta ambasada, predstavništva međunarodnih kompanija i, nešto dalje, neizbežni "Kairski toranj", kupole velelepne nove Opere. Duž keja su ukotvljene "feluke", duguljasti, čunasti čamci koji u predvečernjim časovima za skromnu nadoknadu krstare Nilom, pružajući priliku da se i sa vode sagleda opseg i živopisnost gradskog jezgra. Tu su i restorani na splavovima, koje pak ne treba zameniti sa "rečnim rezidencijama", u kojima ljudi žive, ili brojnim rasadnicima bujnog rastinja koji se protežu duž obale i na prvi pogled mame prolaznika, prizivajući ga na predah.

Već na ovoj prvoj šetnji, uprkos blizini vode, oseća se izrazito suva klima, te se stoga prethodno neizostavno valja "naoružati" vodom, naravno isključivo u flaširanom obliku, od koje se tokom celog boravka u ovoj "prestonici prašine" ne treba razdvajati. Šetnja nizvodno duž toka Nila, dalje vodi pored "Grada vrtova", koji su Englezi podigli početkom 20. veka kao mirno i zeleno utočište od prašnjavih i bučnih gradskih ulica, a zatim uz ostrvo Roda (Rhoda), pri čijem kraju se nalazi i drevni "Nilometar", koji od faraonskih dana služi za predviđanje vodostaja ovog hirovitog vodenog kolosa. U blizini današnjeg "Nilometra", koji datira iz 19. veka, nalazi se i palata Manastirli iz 1850. godine, koja je u proleće 2002. godine pretvorena u umetnički centar i muzej posvećen čuvenoj egipatskoj pevačici Um Kultum.

Sama šetnja duž istočne obale Nila često može da se prekine i, u skladu sa ličnim interesovanjima, krivudavim ulicama produži kroz gradsku vrevu koja dalje vodi ka nekoj od nebrojenih zanimljivosti. Najstariji delovi Kaira, koji su i poznati kao "stari Kairo", svedoče o danima kada je Egipat, posle gašenja faraonskih religija, a pre prodora islama, bio pretežno hrišćanska zemlja, sa Aleksandrijom kao glavnim gradom. U šestom veku po Hristu, na današnjem mestu ovog megapolisa nalazila se tek jedna rimska tvrđava, koja je nadgledala drum između drevnih egipatskih gradova Heliopolisa i Memfisa. Kada je arapski vojskovođa Amr ibn-ul As, koji je 640. godine pokorio Egipat, u blizini tog utvrđenja podigao logor i počeo da gradi prestoni grad, on je postavio naznake budućih temelja el-Kahire, "Pobedničkog grada", koji je fatimidska dinastija 969. godine uspostavila kao prestonicu i preteču modernog Kaira. Brojni vladari koji su se potom smenjivali u Egiptu – od Mameluka i Osmanlija, do Francuza i Engleza, ostavili su upečatljive tragove i potpise sopstvenih kulturnih obeležja, koja se i danas prepliću u prebogatom tkivu ovoga grada. U rasplitanju ovog gustog i zamršenog tkanja, možda je najsmislenije slediti korake istorije, istovremeno se napajajući neizbežnim kontrastima njegove današnje zbilje.

Koptski Kairo: hrišćanskim starinama u pohode

 

Do onog najstarijeg, koptskog dela grada, poznatijeg kao "stari Kairo" (Misru-l-kadima) ili Mar Girgis (Sveti Đorđe), može se dospeti na najmanje dva načina: onim starinskim, koristeći sopstvena stopala, tako što se neposredno posle "Nilometra", kod južnog špica ostrva Roda, jednostavno skrene u splet uličica koje vode do ovog kompleksa, ili najsavremenijim putem, ukrcavši se na glavnom gradskom trgu, Tahrir, (ili nekoj od usputnih stanica u centru) na metro koji će vas, za nekoliko pjastera, izručiti pravo u naručje grčkog manastira svetog Đorđa. Koptski Kairo zapravo leži u okrilju zidina rimske tvrđave "Vavilon" iz 3. veka naše ere i predstavlja mrežu tihih, uskih uličica na kojima i dan-danas vremenu prkose drevne hrišćanske svetinje. Glavni ulaz u tvrđavu vodi u Koptski muzej i takozvanu "Viseću" crkvu, posvećenu Bogorodici, dok severna kapija stepenicama odvodi ka crkvama svetog Sergeja i Varvare, kao i sinagogi Ben Ezre.

"Viseća" crkva, srce koptske četvrti, svoje ime (od arapskog "mu’alaka") duguje činjenici da je sagrađena iznad vodotornja i između dve kule stare rimske tvrđave. Prvobitno podignuta još u 4. veku nove ere, pretrpela je mnoga razaranja da bi bila obnovljena u 11. stoleću, a svoj današnji izgled čuva od 12. veka. Stepeništem i unutrašnjim dvorištem, dospeva se do trobrodnog hrama koji pleni svojom istančanom ornamentikom, zadivljujućim ikonostasom, korintskim stubovima i bezvremenom atmosferom, kojoj doprinosi bezmalo natprirodna igra svetlosti. Iako se smatra svetim mestom, ova crkva je i poprište svakodnevnih bogosluženja i poseta, pa je predah u njenim senovitim skutima neretko obogaćen koptskim pojanjima ili spontanim pobožnim zapevanjima okupljenih vernika.

Reč "Kopt" je inače iskvaren oblik arapske reči "kibti", koja je izvedena od grčkog "Egiptios", sa značenjem Egipćanin. Sveti Marko, jedan od dvanaestorice apostola je, po predanju, uveo hrišćanstvo u Egipat u prvom veku po Hristu, a Aleksandrija je bila jedno od sedišta petorice patrijarha koji su tvrdili da potiču od apostola. Egipatski hrišćani su se odvojili od pravoslavne crkve, posle Sabora u Halkedonu 451. godine, na kojem je proglašena Hristova dvojna, božanska i ljudska priroda. Aleksandrijski patrijarh Dioskur, odbio je da prihvati ovakvu tvrdnju, ostavši dosledan isključivo veri u Hristovo božansko poreklo. Prelepa građevina Koptskog muzeja, nedaleko od "Visećeg" Bogorodičinog hrama, čuva mnoga izuzetna dela sakralne umetnosti ranog hrišćanstva, objašnjavajući puteve njihovog nastanka na Bliskom istoku.

Crkvu svete Varvare, posvećenu ovoj svetici koju je u 3. veku usmrtio rođeni otac jer je pokušala da ga preobrati u hrišćansku veru, krasi bogato izrezbaren ikonostas iz 13. veka, kao i niz izvanrednih ikona poznijeg datuma. Jedna od najpoznatijih, i za hrišćanske vernike najznačajnih bogomolja u Egiptu, je svakako crkva svetog Sergeja, na čijem mestu se u jednoj špilji po predanju krila sveta porodica tokom svog prebega u Egipat. Ova prostrana crkva je najstarija unutar zidina vavilonskog utvrđenja, sa temeljima iz 5. veka nove ere, a legendarna špilja konačno je isušena od podzemnih voda i slobodno izložena pogledima posetilaca.

Ženski manastir svetog Đorđa, sa istoimenom crkvom kružnog oblika, svojim impozantnim dimenzijama dominira koptskim Kairom. Svetog Đorđa su, kao Mar Girgisa, na hrišćanskom Bliskom istoku slavili mnogo pre nego što su krstaši doneli u Evropu brojne legende o ovom svetitelju mističnog porekla. Predanje sugeriše da je reč o rimskom legionaru koji se usprotivio dekretu imperatora Dioklecijana, kojim se zabranjivalo veličanje Hrista, zbog čega je u 3. veku pogubljen mučeničkom smrću. Monahinje u ovom manastiru još uvek izvode ritualni obred sa uplitanjem u lance, koji simbolizuje pogubljenje svetog Đorđa. U sklopu manastirskog kompleksa nalazi se i grčko groblje, na kojem se već pokoljenjima sahranjuju tamošnji Grci i Kopti i koje krase zanimljivi nadgrobni spomenici, koji čuvaju duh vremena i bogatstva njihovih imućnih trgovačkih porodica.

U neposrednoj blizini crkve svete Varvare nalazi se sinagoga Ben Ezre, koja svedoči i o dubokim korenima prisustva i istorije jevrejske zajednice u Egiptu, koja je igrala istaknutu ulogu i uživala ugledan društveni status sve do 20. veka i stvaranja izraelske države. Ova sinagoga je svakako najstariji od malobrojnih preostalih spomenika jevrejske vere u Egiptu: iako se povezuje sa samim Mojsijem, ova bogomolja, na čijem mestu se nekada nalazila crkva koja je izgorela u 8. veku, baština je jerusalimskog rabina Abrahama ben Ezre, iz 12. veka. U 19. veku na toj lokaciji su iskopani mnogobrojni svici sa hebrejskim rukopisima, a budući da se u Egiptu svaki dokument na kojem piše Božije ime poštuje i čuva, stvorena je zbirka koja broji na hiljade zapisa iz 11. i 12. veka, koji zajedno tvore svojevrsnu hroniku srednjovekovnog života Kaira.

Obilazak koptskog Kaira može biti svojevrstan predah od bučnih i večito zakrčenih središnjih delova grada, ali i dobra priprema da se u njih zaroni. Od Mar Girgisa do centra grada moguće je vratiti se i drugom putanjom, koja prati ulicu Hasana el-Anvara i dalje, kroz četvrt Sejide Zajnab – ova šetnja je prava prilika za "bliski susret" sa svakodnevnim životom ulice, univerzalne pozornice na kojoj se odigrava "perpetum mobile" svakog orijentalnog mesta, gde se smenjuju ulične tezge sa voćem, sirom i mesom, mnogobrojne kafanice sa nezaobilaznim nargilama obavijenim u oblake dima, obogaćenog svakojakim voćnim aromama, i neumoran saobraćaj u svim pravcima i sa najneverovatnijim prevoznim sredstvima. Kairo je izuzetno bezbedan i gostoljubiv grad, pod uslovom da se poštuju uobičajene mere opreza i ne narušavaju domaće tradicije, koji se svakako najbolje upoznaje hodanjem i neposrednim razgledanjem. Šetnje, koje s obzirom na količinu prašine, buke, mirisa i boja, na duže staze često mogu biti i zamorne i zahtevne, u svakom trenutku mogu da se okončaju jednim pokretom ruke, koji je prečica do sedišta jednog od mnogobrojnih i podjednako živopisnih žutih gradskih taksija.

Povratak u sadašnjost: u srcu "Pobedničkog grada"

Kairo se do sredine 19. veka bezmalo nije menjao. Kada je 1863. kediv Ismail došao na vlast, zatekao je urbanističku situaciju koja je ostala netaknuta skoro pet stotina godina. Budući da je završio škole u Francuskoj, on se zdušno latio transformisanja svoje prestonice u moderan grad koji bi mogao da se uporedi sa Parizom, ne narušavajući pritom ono što je zatekao. Odlučio je da isuši močvarno zemljište između Nila i postojećeg gradskog jezgra. Rezultat njegove kreacije je današnje srce centralnog Kaira, sa svojom evropskom arhitekturom devetnaestog veka, koja je samo dekor za tipično orijentalni ulični život. Sve počinje od glavnog gradskog trga – trga Oslobođenja, Mejdan Tehrira, na kojem se nalazi jedna od najvećih svetskih riznica, Egipatski muzej i odakle se u raznim pravcima zrakasto pružaju ulice načičkane raznim prodavnicama, restoranima, poslovnim prostorima. U neposrednoj blizini nalazi se i Američki univerzitet u Kairu, prestižna institucija visokog obrazovanja, na kojoj se školuje egipatska intelektualna elita i gde je, između ostalog, moguće pohađati kurseve arapskog jezika za strance (ukoliko podlegnete čarima njegovih zavodljivih i lirskih sazvučja).

Nezaobilazna karika u obilasku središnje gradske četvrti svakako je Egipatski muzej, koji već skoro 140 godina posetiocima iz celog sveta nudi uvid u univerzum faraonskih dinastija, sa preko 120.000 fascinantnih eksponata dostupnih očima javnosti i navodno još toliko pohranjenih u njegovim podzemnim odajama. Veličina ovog muzejskog kompleksa i bogatstvo i raznovrsnost njegovih zbirki svakako iziskuju više celodnevnih poseta, jer se svaki letimični mimohod kroz ovde zarobljeno vreme završava lančanom fascinacijom koja ne dopušta površni obilazak. U slučaju neumoljivog nedostatka vremena, pak, nezaobilazne su Tutankamonove galerije, postavka drevnog egipatskog nakita, odaja sa kraljevskim mumijama i nadaleko poznati Fajumski portreti. Pohod ovim, i danas živim i neobično upečatljivim tragovima raznih faraonskih dinastija i razdoblja, jedan je od doživljaja koji se i u registru najsofisticiranijih svetskih putnika rangiraju u samom vrhu skale. Od muzeja i znamenitosti u samom centru grada, izdvajaju se još i Muzej islamske umetnosti, nekadašnja kraljevska palata Abdin koja je danas pretvorena u istoimeni muzej, probrana zbirka impresionističkih slikara u muzeju poznatog frankofila, Mahmuda Kalila, i razni drugi.

Centar krase i neki od najboljih gradskih restorana, kao što su čuveni "Kafe Riš" (Cafe Riche) u ulici Talaat Harb koji postoji od 1908. godine, kao stecište egipatske književne, glumačke i umetničke elite. Ovde se služe najprobranija jela sa urbanog kairskog menija, specifičan spoj francuske i egipatske kuhinje, koji odoleva hirovitim promenama ukusa još od početaka 20. veka. Vredan je pomena i restoran "Felfela" u ulici Hoda Šaravi, koji svoje ime duguje ukusnim kratkim egipatskim kobasicama i u svojim senovitim baštama nudi širok izbor egipatskih jela, poput punjenih golubova, fula i tamije i babaganuša – sve to u prefinjenoj, gradskoj varijanti.

Iako predstavlja zasebnu celinu i priču za sebe, Zamalek, severni deo rečnog ostrva Gezire, tematski pripada ovom centru jer predstavlja njegov prirodni nastavak u pravcu 20. veka. Na njega se obično stiže Mostom 26. juli, koji se nastavlja u istoimenu glavnu ulicu u kojoj stvarnost menja svoje naličje i preuzima lice savremene rezidencijalne četvrti, koja bi se mogla naći na bilo kojoj mondenoj svetskoj koordinati. Ovde su u raskošnim palatama smeštene ambasade i predstavništva svih zemalja sveta; tu se uzdižu višespratnice hotela i međunarodnih poslovnih korporacija, a široke ulice nadsvođene bogatim krošnjama prošarane su brojnim modernim prodavnicama, kafeima, klubovima i restoranima, koji su svakako dobrodošla oaza od prašnjavih bazara i vreve svakodnevice sa druge strane reke. Jedno od najomiljenijih sastajališta "zlatne mladeži" Kaira je svakako restoran i klub "Abu el-Sid", u ulici 26. jula, gde se u prijatnoj atmosferi nudi meze u svojim bezbrojnim varijantama, ali i molokeja, košari, kirša, ili piletina u sosu od oraha, po drevnom receptu.

Čari Orijenta: 1001 noć u jednom danu

 Kao što se u istočnjačkim kulturama svemu prilazi izokola, zaobilaznim putem punim metafora i skrivenih značenja, srcu islamskog Kaira najprikladnije je prilaziti postepeno i bez žurbe. Kairska Citadela (al-Ka’ala) bila je dom islamskih egipatskih vladara skoro sedam vekova, otkako ju je 1176. godine ustanovio proslavljeni vojni zapovednik Saladin. Ova tvrđava nalazi se na steni koja je jedna od retkih uzvišica u inače potpuno ravnoj metropoli, tako da, pored "Kairskog tornja" na Geziri, predstavlja jedinstveni vidikovac odakle puca pogled na veliki deo grada. Ali i sama Citadela sa svojim spomenicima celina je za sebe koja zavređuje pažnju i temeljiti obilazak. Džamiji Muhameda Alija (19. vek) ovde se pridružuju starije mošeje Nasra Muhameda i Sulejman-paše, koje plene svojom raznolikom ornamentikom, arhitektonskim rešenjima i izukrštanim uticajima različitih epoha. Poseta mošejama svojevrstan je predah od vreline i vreve, jer njihove kupole čuvaju večitu svežinu i senku koja itekako prija posle neumoljive žege i graje gradskih pločnika. Ulica i hram jesu lice i naličje jedne iste priče, u čiju srž se može proniknuti samo ako se prate i percipiraju uporedo i nerazdvojno. Pored ovih verskih spomenika, u okviru bedema Citadele nalaze se i Muzej kočija, palata el-Gavhara i Muzej policije, pun kurioziteta i zanimljivih slučajeva iz istorije egipatske kriminološke službe. Posetilac tako, na primer, ovde ima prilike da se do tančina upozna sa slučajem ozloglašenih sestara Raje i Sakine, koje su dvadesetih godina 20. veka harale Aleksandrijom, počinivši brojna ubistva mladih i bogatih devojaka, da bi opljačkale njihov nakit i ostale dragocenosti.

U podnožju Citadele, samim tim i u prvom planu spektakularne panorame koja se pruža sa njenih terasa, uzdiže se impozantan par džamija sultana Hasana (14. vek) i ar-Rifai (19. vek), koje predstavljaju jedan od najzanimljivijih primera rane memlučke sakralne arhitekture. Smatra se da u Kairu ima preko hiljadu džamija, a svaku od njih prati duga i intrigantna istorija. Izgradnja džamije sultana Hasana obeležena je stigmom omraženosti, budući da je novac za njeno podizanje ovaj vladar pribavio od prodatih imanja nesrećnika koji su našli smrt u kobnom zagrljaju Crne smrti, koja je harala Kairom 1348. godine. Tokom izgradnje, jedan od minareta se srušio, pobivši na stotine ljudi, što je samo doprinelo potvrdama zloslutnih znamenja, koja su neminovno dovela i do ubistva omraženog sultana. Džamija ar-Rifai, koja se nalazi tik uz sultan Hasanovu, deluje kao njena savremenica ali ih zapravo deli celih 450 godina. Njenu izgradnju otpočela je majka kediva Ismaila, princeza Hušjar, koja je ovu bogomolju namenila za porodičnu grobnicu. Ipak, ona je samo bleda kopija svoje daleko starije i autentičnije prethodnice, a njena unutrašnjost preopterećena je velelepnim grobovima kraljevske porodice, među kojima počiva i poslednji egipatski kralj Faruk, kao i poslednji iranski šah koji je u Egiptu pronašao utočište pred Homeinijevom islamskom revolucijom. U neposrednoj blizini ovog kompleksa nalazi se i "derviški teatar", u kojem se određenim danima održavaju živopisni plesovi ovog sufijskog reda.

Samo srce islamskog dela Kaira pulsira u takozvanom Fustatu, gde su muslimanske dinastije stvarale prebogati lavirint džamija, mauzoleja i nebrojenih građevina profanog i sakralnog karaktera. Svako istraživanje same srži islamskog Kaira neminovno se usredsređuje na Han el-Halili, srednjovekovni bazar i epicentar trgovačke četvrti, koju je još 1382. ustanovio Garkas el-Halili, dvorski konjušar sultana Barkuka. Ovaj splet uličica duboko je natopljen strašću kupoprodaje koja obeležava čitav Orijent, od levantinskih obala do dalekog Istoka. Najneverovatniji oblici, boje i mirisi smenjuju se u kovitlacu povika, cenjkanja, ponuda i ljutitih opaski izneverenih očekivanja. Od opojnih parfema, preko ćilima, odeće do ukrasnih i upotrebnih predmeta od mesinga, srebra, zlata, kože i nargila, uz nezaobilazne začine i raznorazne đakonije – ovde se svaka želja u trenu pretvara u sopstveno ostvarenje. A iza ove vrtoglave pozornice pruža se zanatlijska četvrt puna radionica koje svojim kvalitetnim i maštovitim kreacijama, snabdevaju bazarske tezge. Hrabrost i odvažnost iskoraka iza scene, biva nagrađena autentičnim prizorima svakodnevnog života zanatlijske mahale, ali i kudikamo nižim cenama rukotvorina od drveta, sedefa, kože, stakla. Kairo ovde i dalje živi kao pre više stotina godina, nehajno prihvatajući nova tehnološka dostignuća koja nimalo ne narušavaju duh prohujalih vekova.

Na samo korak od gungule bazara uzdiže se jedna od najstarijih i svakako najcenjenijih verskih i obrazovnih ustanova Egipta: džamija i univerzitet el-Azhar, podignut daleke 970. godine. Pravo je zadovoljstvo osetiti hladan i sklizak beli mermer unutrašnjeg dvorišta el-Azhara i osluškivati kako se studenti, koji po njemu hodaju ukrug, preslišavaju pripremajući se za ispite. Muslimanski studenti iz celog sveta ovde i dalje dobijaju besplatno obrazovanje iz tradicionalnih disciplina, kao što su gramatika, retorika ili logika.

Od el-Azhara je u Kairu starija jedino ibn Tulunova džamija, sagrađena 879. godine. Kao jedna od najvećih i najstarijih u celoj zemlji, danas je pretvorena u muzej i njen obilazak je još jedan nezaobilazan segment posete egipatskoj prestonici. U celosti podignuta od cigala od ilovače, ova džamija se izdvaja svojim jedinstvenim spiralnim minaretom i prostranim dvorištem oivičenim kolonadama elegantnih stubova. Usred stambene četvrti, u svojoj monumentalnosti deluje pomalo nadrealno, čemu još više doprinosi neposredna blizina još jednog skrivenog gradskog dragulja: Gajer-Andersonovog muzeja. Reč je, zapravo, o palati Džona Gajer-Andersona, engleskog oficira koji je služio u Kairu tokom tridesetih godina 20. veka i obnovio dve prostrane kuće iz 16. i 17. veka, koje su mu potom date na korišćenje. Ova jedinstvena zbirka orijentalnih antikviteta i eklektičkog spoja svojstvenog podanicima britanske krune, u "belom svetu" pravi je kuriozitet koji samo upotpunjuje čaroliju velikog i neumornog kairskog spektakla.

Istraživanje "Pobedničkog grada" moglo bi da potraje koliko i život sam, a da se ne potroše sve njegove tajne i da ostane poneka nedorečenost neisprobanog ukusa ili neotkrivenog prizora. Neposredna blizina piramida, koje je već počeo da zapljuskuje talas širenja urbanog jezgra Gize, savremene četvrti poput Heliopolisa ili grotesknog Grada mrtvih, gde sirotinja obitava u senci nadgrobnih spomenika, samo dodatno proširuju neiscrpne mogućnosti traganja i doživljaja specifične mešavine osećanja prisnosti, euforije, senzualnosti i protivrečja. Kao i "karkadije", ovdašnji omiljeni napitak od hibiskusa, svaki susret sa Kairom samo budi novu žeđ i želju za ponovnim pohodom njegovim bezbrojnim skrivenim i očiglednim čarima.

Izvor: Travel magazin, B92